Greetings Home

PHiLES home

Bert Tells What He Reads

961110

Russische Filosofie

Enige persoonlijke conclusies uit de discussie op de conferentie "Russische Filosofie"
Universiteit van Amsterdam, 4-5 november 1996
naar de verbeterde Engelse versie

Wie op zoek gaat naar "Russische" filosofie vindt het. Dat is niets bijzonders. Immers, zelfs wie op zoek gaat naar "Nederlandse" filosofie kan het vinden! Deze zoektocht is interessant voor wie meer wil weten over discussies over dan wel geworstel met de etnisch-culturele identiteit. Een conferentie over de filosofische zoektocht naar het "Nederlandse" kan heel goed, maar persoonlijk zou ik er nooit heen gaan. In het "Russische" ben ik daarentegen zeer ge�nteresseerd en daarom heb ik zeer veel opgestoken van deze conferentie. De Russische filosofie interesseert mij als Russische filosofie en niet als Russische filosofie. Het is evenwel methodologisch onjuist, of liever gezegd gemeen, om vervolgens te concluderen dat de onderzochte filosofen zo buitensporig met de nationale identiteit, religieus gedweep en pseudo Westers messianisme, alsmede het bestaren van deze navels bezig zijn. Immers dat komt niet door het interessante onderzoeksobject, maar door de onderzoeker die het aldus heeft begrenst. Zulk gedoe kun je in Nederland ook vinden ("wij nuchtere Calvinisten, handelaars en toch ook dominees" etc. etc.) maar die Hollandse liedjes kunnen wij wel zingen. Vergelijkbare Russen (en Russinnen, het volkomen Russische rollenspel der Russiche sexen laten we hier buiten beschouwing) echter zijn voor ons echter w�l interessant, hoewel het, ook naar Russische maatstaven hetzelfde soort filosofische stakkers zijn (hoewel misschien in iets mindere mate, waarover straks). En zo zijn ze echt lang niet allemaal. Er zijn daar legio filosofen die wel degelijk een zinvolle bijdrage aan internationale filosofische programma�s hebben geleverd. Goede, d.w.z. internationaal erkende, Russische filosofie is immers, net als goede Nederlandse filosofie niet etnisch-cultureel specifiek. En juist in die etnisch-culturele specificiteit zijn wij ge�nteresseerd.

Dit even uit eerlijkheid jegens de echte internationaal erkende Russische filosofen, die wij expres buiten beeld houden, jegens de geweldige rationaliteit die het Russische volk zelfs in de tijd van Stalin als voorhoede van de mensheid heeft voortgebracht op gebieden waar dat was toegestaan (ruimtevaart, schaken, logica, om maar eens wat te noemen), jegens in brede kring blijkende subtiele en diepe vormen van maatschappelijk inzicht. Dat kroop allemaal waar het niet gaan kon, in de gedaante van bijvoorbeeld de talloze, met zorg geproduceerde en immens populaire versies van het toneelstuk Revisor, waarvan iedereen weet dat het niet alleen over de oude, maar even goed over de nieuwe maatschappij gaat (maar nooit over jezelf, als je een echte Rus bent).

Er is een tweede hypothese, die echter een bredere blik op de Russische filosofie, ja zelfs nog breder, op de Russische wetenschap en techniek vergt. Dat is de hypothese dat de Russische intellectuele energie voor een groter deel dan elders aan boven aangeduide navelstaarderij, religieuze dweperij en pseudo westers messianisme is besteed.

Ik denk dat bij nadere "meting" waar zal blijken te zijn.

Dan is de vraag hoe dit moet worden verklaard. Ik zoek het dan primair in de geologische situatie, die leidde tot lage bevolkingsdichtheid, dus hoge transportkosten (in kilometers per verhandeld product van producent naar consument), lange landhandelswegen, slechte en lange waterverbindingen met handelsnaties, met alle mogelijkheden van dien tot afpersing onderweg, middels pesterijen, tollen etc., waarin de Russen door de geologische situatie dus ook al van oudsher een grote expertise hebben kunnen ontwikkelen. Hierdoor was er onvoldoende motivatie voor de elite zich d.m.v. buitenlandse handel of verovering te verrijken, zoals dit het geval was bij de Phoeniciers, Grieken, Romeinen, Arabieren, Venetianen, Portugezen, Spanjaarden, Hollanders en Engelsen (in de laatste vijf gevallen met economische uitstraling naar het achterland, heel wat dichterbij en technisch heel wat makkelijker en sneller bereikbaar dan Kiev, Moskou en Petersburg ten opzichte van elkaar).

Het gevolg zou geweest kunnen zijn dat voor de Russische elite een mentaliteit van "blijf zitten waar je zit en verroer je niet" zeer rationeel was. Het was verstandig problemen te vermijden en zich tevreden stellen met de uitbuiting van alleen het eigen volk. De autarkie, de afscherming van het landgoed, en ook van Rusland als geheel, als rationeel doel.

Wie besluit thuis te blijven wordt niet erg rijk, maar heeft het ook niet moeilijk. Er is dus veel vrije tijd. In handelsnaties is het talentvolle gedeelte van de elite druk met handel (waarvan roof en verovering een normaal onderdeel was). Waar ging de intellectuele energie van de Russische elite in zitten? ........Juist! In navelstaarderij, religieuze dweperij, afgewisseld door een periodieke aanval van pseudo westers messianisme. Dat krijg je als de mogelijkheden tot verrijking (letterlijk, geografisch!) te ver van je bed liggen. Internationale reizen van mensen uit handelsnaties leveren geen identiteitskrisis op: dat gebeurt nu eenmaal niet als je aan het veroveren, roven, plunderen en handeldrijven bent. Maar de Russische reiziger was geen handelaar. Hij was over het algemeen toerist. Hij had veel te veel tijd om na te denken, en niet de handelsbelangen om dat op een effici�nte en doelgerichte manier te doen, en ook niet de belangen om het geleerde daadwerkelijk te gebruiken voor herstructurering van de eigen productie en (internationale) handel.

En toen kwamen er toch Russen die hun idee�n niet voor filosofische dweperij, maar voor het veranderen van de wereld gingen gebruiken (aan zee, natuurlijk, in en rond Sint Petersburg rond 1900). Het gevolg was desastreus: het peloton rekte, om in wielertermen te spreken, zo ver uit dat de kopmannen als enigen Parijs haalden, en de rest ......de fiets weggooide. Hoe droevig dat Marx� adagium uit het Communistisch Manifest: "Es komt darauf an die Welt zo �ndern", door het prille, natuurlijk ook meedogenloze (wat wil je in Rusland), maar levenskrachtige Russische ondernemerdom zo gewillig opgevolgd, door Lenin op zo�n abrupte manier tot staan werd gebracht.

Samengevat: over enige tijd zal het Russische "communisme" worden gezien als het weggooien van de kapitalistische fiets, de reactie van de Russische Orthodox christelijke ziel die de economische vooruitgang van de decennia rond 1900 niet snel genoeg heeft kunnen verwerken. Het Russische "communisme" is in zijn essentie een Russisch Orthodox verschijnsel geweest, of preciezer, een reactie van de Russische bijgelovige ziel, die door de orthodoxie al tot een zodanige vorm van, ja, communisme was gestructureerd dat zij vatbaar was voor de zorgvuldig door deskundigen van deze ziel vervaardigde Russisch messianistische roofdruk van Westers gedachtengoed. Marx!

Wat zou Marx in 1910 hebben geschreven? "Dit zogenaamde Russische communisme is niet anders dan een Orthodox christelijk eschatologisch blok aan het been van de toch al zorgelijk trage geschiedenis van dit achterlijke land. Geen socialisme daar! Daar moeten de priesters eindelijk weer eens, zoals vroeger de metropoliet Illarion van Kiev, gaan dansen naar de pijpen van straffe leiders die zelf in God noch gebod geloven, en die zuiver op eigen verrijking uit zijn, maar dan wel met bredere blik en grotere ambities: moderne kapitalisten. De knoet erover! Hoezo emancipatie van het volk! Bespaar ons die ramp!" (Jammer dat Marx al dood was).

Overigens verwacht ik (ik denk dat Marx dat ook zou verwachten) over een jaar of dertig een opleving van romantische aandacht voor het socialistische tijdperk. Hetzelfde is gebeurd met andere ons vreemde klassen en culturen nadat ze waren vernietigd: denk aan de aandacht voor de meeslepend levende Schot, nadat Schotland definitief was gepacificeerd, de wijze Indiaan, en de dolende ridder. Zo zal ook de revolutionaire communist terugkeren, op zijn minst als poppetje in de kinderspeelgoedwinkel: het concept leent zich voor een invulling die de kinderziel eenvoudig en rechtstreeks raakt, als een Indiaan, ridder, of de Here Jezus: de Vechter voor het Volk tegen de Uitbuiter.

We kunnen ons onderwerp beter niet Russische filosofie, maar Russische etnische filosofie noemen. Een belangrijk onderscheidend kenmerk van deze filosofie is de werking van het geheugen, oftewel de omgang met het verleden, de geschiedenis. De Rus laat zich erop voorstaan dat hij/zij goed kan "vergeten". In persoonlijke relaties wordt regelmatig "opnieuw begonnen". "Laten we het vergeten". Men is ook van jongs af aan gewend zichzelf makkelijk te vergeten (en zich weer te herinneren als de situatie daarom vraagt). Iets wat iemand "altijd gezegd heeft", heeft hij even later "nooit gezegd". Hoe kom je erbij! Man en vrouw in het gezin voegen zich hoffelijk, zo op het oog beschaafd, en liefderijk naar elkaar in elkaars aanwezigheid, om, zodra zij alleen zijn, volledig in strijd met de relationele consensus te handelen. Maar daar weten ze even later beslist niets meer van! De Russen zijn absoluut wereldkampioen in de verdringing. Wij zijn geneigd dit te interpreteren als onverantwoordelijkheid en bedrog. Maar in de Russische cultuur w��t men dit onbewust van elkaar. Zo gaan die dingen. Zo is de gewoonte. Kinderen zien dat van jongs af aan tussen de ouders gebeuren en leren het theater te duiden en mee te spelen. Het is beslist niet de bedoeling van dit spel dat de ander het theater gelaten ondergaat. Vandaar dat Russen meesters zijn in het bespieden en het verborgen houden, en in het cre�ren van gigantische drama�s bij het betrappen of vermeend betrappen. Niet voor niet zijn Russische acteurs de beste van de wereld. Wie in Rusland gevierd is als acteur, heeft zich in een volk bestaande uit louter geoefende acteurs verheven tot grootste in een kunst die door iedereen de hele dag met verve wordt bedreven. Daar kunnen zelfs onze Italianen bij lange na niet aan tippen.

Vergeten. Men kan afspraken, loyaliteiten, morele commitments, ja alles vergeten en zich op het juiste moment weer herinneren. Het is voortdurend ruw weer, en een Rus moet zich, wil hij overleven, niet tegen de elementen te weer stellen, doch er zo veel mogelijk gebruik van maken. Wat maakt het tenslotte uit of men Orthodox, Wit of Rood is? Geliefde van deze of van gene? Alle voormalige Marxistische economen die ik drie jaar na de veranderingen ontmoette gaven als hun specialisme op: transitie naar de markteconomie. De hardste communisten stonden, toen de wind draaide, binnen de kortste keren vooraan in het hervormingsgezinde kamp. De lucratieve leemtes in retrospectief communistisch leiderschap, toch goed voor flink wat parlementszetels, werden menigmaal opgevuld door hen die er in de begintijd van Gorbachev meer brood in zagen een beetje de hervormer uit te hangen. Wat doet er toe met wie men aan tafel zit? Als er maar eten is. En als jij niet oprakelt met wie ik vroeger allemaal aan tafel heb gezeten zal ik dat bij jou ook niet doen. De tijden zijn veranderd. Wij zijn vrienden voor het leven. Laten we drinken!

En toch is er een Russische ethiek, een beeld van de mens dat in gevoelsmatige verhevenheid vrijwel alles slaat wat in de mensenfantasie ooit is gebrouwen. Maar de boze rationalist ziet al snel dat de termen van die ethiek zweven en geen verankerbare toepassing hebben, dat slechts een gevoel van verhevenheid en menselijkheid erdoor wordt overgebracht, en dat je zelf maar stiekem moet bedenken wie je uit naam van dat gevoel het meest voordelig de hersens in kan slaan, want dat moet ook gebeuren door boer, tsaar en metropoliet, dat weet iedereen, en daar geeft de Russische ethiek geen leidraad voor. En ook dat cynische denkwerk wil de Rus nog wel onder de loep nemen, getuige boeken, toneelstukken, films, en schampere opmerkingen in huiselijke kring. En de Rus vindt het natuurlijk een schande. Kwaad is kwaad. Daarbij is er echter ��n strikte regel: we hebben het nooit over onszelf.

Vergeten. Het is 1996. Er is weer eens een geheel nieuwe Russische filosofie. Lenin is niet meer "een populaire filosoof". De Russische filosofie zal niet veranderen zolang zij de reflectie niet aandurft over zichzelf als continu�teit, als de filosofie die zij is sinds de ramp van.....nee, niet 1917, dat was slechts een ondergeschikte gebeurtenis, maar die van 993. De filosofie van de tot levenskunst verheven orthodox christelijke verdringing, de filosofie die zich de herinnering aan zichzelf ontzegt omdat zij zich verboden heeft werkelijk over zichzelf na te denken. De filosofie van de angst. De filosofie met altijd weer, in naam van God of iets wat daar verdacht veel op lijkt, het mes van een tsaar of metropoliet, of iemand die daar verdacht veel op lijkt, op de keel. Er is niets veranderd. Maar daar weten wij niets van hoor!

Er zijn wat metaforen denkbaar die hier inzicht kunnen brengen. Allereerst de bekende metafoor van de eik en de biezen. De eik heeft een in vele jaren stap voor stap opgebouwde krachtige, vaste structuur, de wind kan hem wat laten zwiepen, maar de takken onthouden hun juiste stand, en komen er in terug als de wind weer gaat liggen, de eik heeft vormgeheugen. In bar terrein echter komt de eik bij storm in moeilijkheden, want hij kan scheuren en knappen, en dan is het met hem gedaan. De biezen groeien wild uit, verleggen zich met de storm, en overleven. Een taai, krachtig leven zonder (macro)vormgeheugen, geschikt op plaatsen waar een eik het niet zou redden.

Ook mooi is: ijs en water. Het ijs heeft een structuur. Wie een ijsstructuur breekt kan aan de breukvlakken de oorspronkelijke vorm herkennen. De brokken passen maar op ��n manier in elkaar, namelijk door de breukvlakken weer zo tegen elkaar te leggen als ze van elkaar zijn gesprongen. Water heeft geen "vormgeheugen", het neemt probleemloos de vorm aan van alles wat harder is dan zij. Maar vergis je niet: ook water heeft een structuur, een microstructuur die exact gelijk is aan die van ijs. De vraag is slechts of het al dan niet vriest. De Rus is het water, de laatste machtsstructuur de bedding. Het dooit.

Er zit heel wat in, maar de metaforen gaan mank in precies het proces van de verdringing. Want het is nog wel in zijn hoofd, alleen de Rus is het zelf vergeten. Het kan ook terugkomen. Het "zwarten" en weer "witten" van stukken verleden en stukken ik kost de Rus, van jongs af aan hierop getraind, veel minder moeite dan ons, en hij komt dus met deze ook bij ons niet geheel onbekende levensstrategie ook niet zo gauw als wij in de psycho-pathologische zone terecht. Aan ons dringt zich het gevoel op dat de Rus door zijn kiekeboespel met zichzelf veel minder "is" dan de Westerling. Maar dan draait alles zich weer om: juist omdat niet passende gedeelten van het geheugen en het ik netjes zijn gezwart, kan de Rus veel ongeremder dan wij in het leven opgaan, voel je met Westerse ijzige eikenangst hoe hij in zijn voor jouw gevoel levensgevaarlijke na�veteit de verbondenheid met zijn medemens veel intensiever beleeft dan wij (tot hij weer uit overleving is genoodzaakt deze zelfde medemens een vreselijke loer te draaien, wat later dan weer afgesproken wordt "vergeten" te zijn, zodat "opnieuw begonnen" kan worden, enz. enz.). Overweldigende emoties van verbondenheid en overgave, die wij onder in onszelf hevig missen in onze cultuur, en ons een ge�ntrigeerde jalouzie bezorgen, zijn voor de Rus een vanzelfsprekendheid. Wij moeten ons niet de vreugde en warmte ontzeggen van al die welgemeende en emotionele eeuwigheidsgevoelens van het moment, het nu uitgesproken en onuitgesproken ik zal nooit...., en wij zullen altijd...., maar ze moeten wel, o, wat zou de Rus boos zijn als hij dit las, genoten worden als vluchtige spirituali�n (De rol van sprituali�n in Rusland hoeft nu denkelijk niet verder verduidelijkt te worden: waar de godsdienst onvoldoende het geheugen bedwelmt is regelmatig even iets sterkers nodig).

De vraag is tenslotte: cre�ren wij geen begripsverwarring als wij de aldaar zogenoemde "filosofie" van wie al duizend jaar met de dag, ja met het moment leeft, een filosofie noemen? Het begrip "filosofie" is door de Russische intelligentie uit het Westen ge�mporteerd, en v��r de leverantie aan de Russische intellectuele eindgebruiker in een dergelijk deplorabele staat geraakt dat het zelfs Russen blijkt te zijn opgevallen (Nikolai Berdyayev et.al..). Als indelingskategorie zou het wellicht ontdaan moet worden van zijn Westerse etiket "filosofie", zoals in het algemeen met naar Rusland ge�xporteerde goederen in merkverpakking, met name drankflessen, zou moeten gebeuren (Waaruit daar namelijk gewoonlijk iets heel anders tevoorschijn komt dan hier). Maar ach, nu ben ik wellicht wat streng en kinderachtig.

Conclusie

Ik heb het op de bladzijden hierboven louter en alleen over mijzelf gehad: voorzover ik aanknopingspunten met de Russische filosofie heb, is dat immers dankzij het feit dat ik in deze filosofie en in de Russische omgang met de filosofie mijzelf herken. Als het per ongeluk ook nog ge�nterpreteerd kan worden als ook gaande over iets anders, dan leg ik mij niet vast op de waarheid van mijn uitspraken in die interpretatie.

BH