Cicero over oorzaak en schuld

Greetings Home

010602

Het komt niet vaak voor dat verstandige mensen die zich bezig houden met bijvoorbeeld landsbestuur ook nog af en toe te tijd nemen om filosofen te lezen en over hun gedachten na te denken. John Maynard Keynes was er zo eentje, Turgot in de tijd van het Franse Ancien Regime, en deze Cicero hoort daar ook bij. Het zijn de leukste. Want dat zijn de lui die ergens heen willen. Dat gaat dan niet zomaar, dus dan kom je in de problemen en dan wordt het interessant.

Cicero las dus filosofen, zoals Demokritos, Herakleitos, Empedokles en Aristoteles. En meer dan wij ooit zullen kunnen, want van van vele van die "boeken" (het waren lange rollen handbeschreven papier) die hij toen kon lezen zijn alle exemplaren op de wc terechtgekomen, of erger nog, gebleekt door Middeleeuwse monniken om de bijbel op te kopiren.

En al die filosofen, hoe zeer zij ook de kontroverse koesteren, bleken het, aldus Cicero over n ding eens: alles wat nu gebeurt is volledig bepaald door alles wat vlak daarvoor gebeurde. Niets kan dus "toevallig" gebeuren, en alles wat er gebeurt staat van tevoren vast. Wij weten veel te weinig om "alles" te kunnen voorspellen. Maar het gaat er niet om of wij weten hoe het verder zal gaan, maar dat het volstrekt bepaald is door het verleden.

Tsja, ik denk dat zelf eerlijk gezegd ook. Het ruimt ook lekker op: je kunt nergens de schuld van krijgen. Immers je hele leven staat volledig vast, dus je kunt nergens iets aan doen. En ik heb toch al zo'n hekel aan moralisten met geheven vingertjes, en het is mij een waar genoegen om die buiten spel te zien staan.

Maar Cicero is een groot staatsman en zo iemand wil natuurlijk kunnen donderen, lapzwanzen op hun verantwoordelijkheden kunnen wijzen, en vooral in zijn in politiek opzicht hectische tijd, samenzweerders met recht in de pan mogen hakken. Dat gaat allemaal niet met zo'n fatalistisch determinisme vanzelf. Cicero gaat op zoek naar een gaatje. Om eens iemand voor de leeuwen te kunnen werpen of tenminste uit zijn ambt te kunnen ontzetten.

Gelukkig las hij nog juist n filosoof die ook op zoek was naar een gaatje: Chrysippus. We nemen even wat voorbeelden van Cicero: de mens wordt bepaald door zijn omgeving. In droge gebieden zijn de mensen mager, tanig en rimpelig, in regenrijke vruchtbare vallein zijn ze slijmerig-vochtig en enigzins gezet. In Athene is de lucht fijn, en daarom zijn de Atheners, zoals men gelooft, scherpzinnig en in Thebe is de lucht dik, waardoor de Thebanen gespierd en krachtig zijn. Maar de fijne Atheense lucht bepaalt niet of een Atheense student liever bij Zeno of bij Arcesilaos of bij Theophrastos college loopt, en de dikke lucht in Thebe bepaalt niet of een Thebaan liever een mooi gevecht winnend wil eindigen in Nemea of op de Isthmus.

Je voelt waarschijnlijk al waar Cicero heen wil: er zijn wetmatigheden in de natuur, maar die zijn niet in staat elk specifiek detail volledig te bepalen. Alles heeft oorzaken, dat wil Cicero wel toegeven, maar je hebt twee soorten situaties. Als er "volle en soevereine" oorzaken zijn, dan helpt er geen lieve moederen aan en en sta je machteloos. Maar meestal zijn er slechts "meehelpende en direct betrokken" oorzaken. Dan kunnen de "vrijwillige bewegingen van de ziel" gewicht in de schaal leggen en die zelfs naar de andere kant door doen slaan. En dus kunnen mensen op hun rol in gebeurtenissen moreel worden aangesproken. Dat een Thebaan gespierd en vechtlustig is, daar kan hij niets aan doen, dat komt door de dikke lucht ter plaatse. Maar dat hij op de verkeerde plek gaat vechten, daarvoor mag je hem voor de leeuwen werpen. Want dat was een "vrijwillige beweging van de ziel".

Heeft Cicero nou een gaatje gevonden of lijkt het alleen maar zo?

Ik denk persoonlijk dat Cicero het gaatje op de verkeerde plek zoekt. Cicero had zich al denkend moeten omdraaien. Ik zeg er verder alleen dit over: de wereld is altijd vol beschuldiging, schuldgevoel en straf geweest. Zullen wij niet eens aan Demokritos, Herakleitos, Empedokles en Aristoteles vragen wat daar de oorzaak van is? Zij zijn toch zo goed in wetmatigheden? En waarom zij in een volstrekt bepaalde wereld de moeite nemen ons te verkondigen dat alles van tevoren vaststaat? Als we het niet willen geloven stond dat toch ook al vast? En dan gaat het er niet om ze te kakken te zetten en dan tevreden een wijntje te schenken maar om het hogere inzicht dat aan de antwoorden op die vragen kan worden ontleend. Want de wijn blijft toch wel stromen.

We zijn er al met al nog niet uit.