PHiLES 0.1 Back to: Index: Economic Ethics in Different Cultures Page title: Tijd en Economie in Afrika.

Bert hamminga, Tilburg University
 

1. Tijd in Afrika

Mbiti begint in zijn boek uit te leggen wat tijd is in Afrika. Ik maak er, vermengd met mijn eigen ervaringen, dit van:

Er is geen horloge.

De dingen gebeuren niet zomaar, maar in een volgorde. Er is dus zoiets als A gebeurde v��r B, tijdens B, of na B. Van "hoeveel" v��r is een getrapt besef in de trant van vlakbij, erna, flink erna, en v�����l later. Dat is voor ons niet vreemd, want in onze herinnering gaat dat ook zo. Maar wij schrijven daarnaast alles op een kalender waar wij heen kunnen lopen als wij iets "precies" willen weten. Wij denken dat het horloge en de kalender "precies" zijn. Want wij willen treinen laten lopen en naar de maan vliegen. Dat willen Afrikanen niet. Zij willen hun leven leiden. Er is geen vooruitgang, er zijn geen grote ambities. Zij hebben een andere precisie: emotionele precisie. Het verleden is een volgorde van gebeurtenissen. Net als wanneer je een verre reis door de bossen, meren en rivieren maakt zijn er herkenningspunten: je zus kreeg haar eerste kind. Overgrootvader ging dood. De oogst verbrand. Die helpen de mens orde te scheppen in het landschap van het verleden. Dat zijn de de hele uren van een Afrikaan. Wij denken dat die "uren" niet allemaal gelijke lang zijn. Zij hebben geen boodschap aan ons horloge. Zij kappen een ruwhouten tijd die goed aanvoelt. Waar je lekker in ligt. Wij rennen hijgend achter onze zelfgemaakt tijd aan.

Zoals bekend gaan er ongeveer 12.35 volle manen in een jaar. Dit is, getuige de geschiedenis van de Europese kalender, en het van hot naar haar springen van Pasen en Pinksteren voor ons een enorm probleem geweest. Niet in Afrika! Relax! Het komt wel weer goed! We slaan eentje over, of we vergeten te tellen. Wat bomt het als augustus niet altijd precies op dezelfde manier over de regentijd ligt! Die regen komt vroeg of laat toch wel en neemt het ook niet zo nauw. Zie je? Hun tijd is verbonden met de natuur, net als onze tijd.

Uren, dagen, maanden, jaren. Ze liggen hier veel lekkerder. Als je dat wilt bereiken moet je ze niet precies even lang maken, maar je gevoel gebruiken. De Duitsers bouwden Griekse tempels na. Waarom werden dat zulke doodse bakbeesten? Later zijn ze er achter gekomen: de pilaren van Griekse tempels staan helemaal niet "recht". Hoe ze staan, hangt af van de kant vanwaar er het meest naar gekeken wordt. De pilaren van Griekse tempels staan niet recht maar elegant. In de Duitse rechte tempels heb je hier ruimte "tekort" en daar weer ruimte "over". Zoals wij ook tijd tekort (haast) en tijd over ("wachten" tot een bekend tijdstip) hebben. De Afrikanen hebben nergens "tijd tekort" of "tijd over", want ze verbinden alle gebeurtenissen. Over "tijd over" heb ik bij de theorie van het aapvangen al gesproken. "Tijd te kort" komt nog. Ik voel het al komen, maar het is er nog niet helemaal.

En dan nu het moeilijkste van de Afrikaanse tijd: het nu en de toekomst.

Wij komen uit het verleden. Het verleden is, als gezegd, een lekker liggend ruwhouten bouwwerk, waarvan de grote gebeurtenissen de pilaren zijn. Daar kwamen wij uitgekropen, en nu zijn wij hier. Wat is hier? Hier zijn mensen bezig verder te bouwen. Ze bouwen soms met een doel: spitten voor de mais, je vrouwen opnieuw zwanger maken. Soms worden hun stukken hout opgedrongen die in het bouwwerk een plaats moeten krijgen: een misoogst, een stammenstrijd, ziekte. Dat worden vaak de zwaarste pilaren, want juist de afwijkingen van het jaarlijkse patroon zijn daarvoor het meest geschikt. Maar nu, in het nu, staan we aan de rand van het bouwwerk en wat er niet is, dat �is er niet!

Dus: de toekomst is er (nog) niet, want die moeten we immers nog maken! De toekomst is niet een gespit maisveld dat wij zullen gaan zaaien, want ook het spitten moet nog gebeuren. Er is helemaal nog geen veld! Voor Europeanen is de toekomst al netjes met een lineaal in uren dagen maanden jaren uitgezet over�ja waarover eigelijk?, als de horden die de atleet voor zich ziet voor het startschot klinkt. Dat zou lachen zijn als er ineens bij het startschot precies daar een scheur in de aarde zou ontstaan! De Afrikaan gelooft niet in die tijdhorden voor hij werkelijk op eentje stoot. Een dergelijk geloof zou hij, zo het hem al onder de pet geschoten kan worden, belachelijk, vermoeiend, overbodig en gevaarlijk vinden. Je kunt je tijd beter ergens anders aan besteden, vindt hij: maak het nu. Want het nu wordt gemaakt. Dat klinkt toch al weer ten onrechte wat naar "handen uit de mouwen", dus nu moet ik weer zeggen: maken geschiedt voornamelijk tijdens sociale activiteiten. Zoals lekker samen rustig zitten bij een pot bier. Het direkte gevoel van het moment bepaalt de vorm van het nu dat we maken.

Bij die pot bier kunnen wij bezig zijn met hoe het zo gekomen is. Dan zitten wij in de Zamani, zegt Mbiki. Er zijn bijvoorbeeld in het Gikuyu vijf verleden tijden voor: zonet, vandaag, gisteren, v��r gisteren en lang geleden. We kunnen ook een plan maken, of een in de toekomst te verwachten gebeurtenis bespreken. Dan doen v��r gisteren en lang geleden niet mee. We zitten in het Sasa, dat begint met gisteren, vandaag, zonet, nu, zometeen, straks, dan. Dat laatste "dan" kan volgens Mbiki gaan over 2 tot 6 maanden na nu. Hoe dan ook, hier, bij deze pot bier, wordt de tijd gemaakt. Er worden, overdrachtelijk gesproken, stammetjes gepakt, gebeurtenissen van gisteren, vandaag, zonet, nu, zometeen, enz, ze worden bekeken, afgepast, nog eens anders neergezet, er worden eens gekeken of ze goed op het bouwwerk van het verleden aansluiten, of je er weer een beetje jofel verder tegen zou kunnen bouwen, of je er lekkerop kunt liggen, en dan krijgen ze hun plaats.

Wat toekomst betreft is dit alles wat er is. Verder is er niets. Dus zeker niets om je druk over te maken. Vooral ook niet: het einde der tijden, Armageddon, je zieleheil in het licht der eeuwigheid en dat soort zaken. Wie de Afrikaan daarmee begooit gooit er heel gewoon volkomen naast. Interessant: die middeleeuwse volksverhuizers bij ons, die zo op het oog net zo leefden als de laatste overgebleven primitieve stammen hier, kon je daar wel bang mee krijgen.

2. Indiers en ontwikkelingswerkers in West Afrika

Indiers. Een van de aantrekkelijkheden van een bezoek aan Kisumu is dat de Indiers daar niet zijn weggejaagd zoals Amin in Uganda heeft gedaan. Kisumu zou derhalve een stad moeten zijn zoals als die oorspronkelijk in Uganda ook allemaal waren: gebouwd door Indiers voor Indiers met Afrikanen als grotendeels elders of tenminste in eigen wijken wonend personeel. En zo is het ook. Ik wist al dat een "Afrikaanse" stad nooit Afrikaans is, maar in Jinja en Kampala wonen de Afrikanen in de zwartgeblakerde naar onze maatstaven onbewoonbare resten van de huizen der vertrokken Indi�rs, zodat je begint te verlangen naar een plek waar je de oorspronkelijk toestand van die steden een beetje kunt zien. En dat kan inderdaad in Kisumu. Het ligt aan het Victoriameer, net als Kampala en Jinja, er is een spoorlijn naar Nairobi (twee uur), en is dus geschikt voor handel en industrie. Dat regelen Indiers. Zij bezitten de winkels, banken en woonhuizen in het centrum, en een uitgestrekte buitenwijk vol fantastische villa�s met hoge hekken, security (maar dan serieus), grote schotelantennes en dito BMW�s en Mercedessen. �s Nachts staan daar ook hun vrachtwagens. Heel wat mooier dan Wassenaar. Veel van die huizen waren vroeger voor mensen van de regering, zeggen de taxichauffeurs, maar die kunnen het niet meer betalen. Trouwens, de Indi�rs helpen in Kenia graag een handje mee met regeren, voorzover het hun interesseert dan tenminste. En ik heb niet de indruk dat ze wachten tot hun iets wordt gevraagd. Hun stemmenaantal is natuurlijk verwaarloosbaar, maar dat schijnt helemaal geen probleem te zijn. Verder blijven ze, zo lijkt het, zo ongeveer in het kastensysteem denken, en hier in Afrika is de kaste van hun personeel alleen maar makkelijker te herkennen. In India krijg je als buitenstaander in je dagelijkse strijd om je hotel en je treinkaartje van de Indier de indruk van een corrupte bedrieger, hier zijn het de doordouwers en mannetjesputters, en, niet te vergeten, de slimmerikken die van achteruit alles wakker en scherp in de gaten zitten te houden terwijl iedereen zich uit de naad werkt. Met een Indier kun je praten, een afspraak maken, zaken doen. Zijn er Indi�rs, dan komt er wat tot stand. Geen geintjes, geen gelul..

Het is verbluffend om de Indiers te vergelijken met de blanke ontwikkelingswerkers. Er is een overeenkomst: ze doen allebei iets met geld en negers. Maar dan houdt het ook op, met name omdat de ontwikkelingswerker er geld instopt, en de Indier het er juist uit haalt. Voor de ontwikkelingswerker/missionaris is zijn geld iets waarmee hij goed wil doen. Hij betaalt een ruime prijs voor de arbeid en het produkt van de neger en wordt daar achter zijn rug door de neger om uitgelachen. Het ontwikkelingsgeld is voor de ontwikkelingswerker een soft drug waarmee hij het kontakt met de werkelijkheid verliest. Hij wordt verneukt en laat het maar, want die mensen hebben het ook niet makkelijk, ze moeten het leren, ze hebben het geld nodig en zulk soort flauwekul. Dan gaan ze, dat is hier de kreet "income generating projects" opstarten: een beetje timmeren, metselen, kleren maken. En dat gaat dan verlies lijden, want het loopt niet en er wordt gefraudeerd. Als het "project" weer in dreigt te storten gaan ze weer naar Europa om de wilde ganzen te laten vliegen. Hoofdschuddend geven ze dan de negers de schuld.

Dan de Indi�rs, in hun kapitale villa�s verdiend met de arbeid van negers. Die zijn hier al honderd jaar bezig met "income generating projects"! Voor zichzelf dan wel te verstaan. Ze betalen de neger zo weinig mogelijk, en die minimumgrens weten ze precies. Ze benutten werkelijk alle talenten die zo�n neger heeft en zij kennen de talenten van de neger precies. Heeft een neger in Kisumu een talent, dan kun je er vrijwel zeker van zijn dat dat door een Indi�r wordt ontdekt en ten nutte gemaakt. Wat de neger er zelf voor voordeel van heeft hangt van zijn eigen slimheid af. Frauderen bij een Indische baas? Geen schijn van kans! Je mag het nog proberen ook, je zult er niet eens voor worden ontslagen, want een visboer gooit toch geen vis weg als die uit het vet probeert te springen! De Indi�rs zijn de werkelijke ontwikkelingswerkers in Afrika. Waar geld bij de Europese "ontwikkelingswerker" een drogeermiddel is dat het kontakt met de werkelijkheid verstoort is voor een Indi�r zijn geld niets anders dan zijn contact met de werkelijkheid. Zijn geld is het licht waarmee hij ziet. De Indi�r laat het zien: je kunt met het opzetten van eerlijke handel en industrie, door inkoop en verkoop in binnen- en buitenland allemachtig rijk worden in Afrika. Zijn alle mensen gelijk, zoals de missionarissen beweren? Dan kunnen dus alle mensen dat. Ook negers. Komt u maar met de lijst van smoezen waarom het allemaal niet zo eenvoudig is als het lijkt. Dan zullen we al uw argumenten eens ��n voor ��n nauwkeurig bekijken! Diploma�s? Omdat hun moeders zo aan opleiding hechten dat ze voor schoolgeld op het land werken zolang de zon schijnt zitten er overal veel meer negers niets te doen met diploma�s dan Indiers ermee werken. Indiers hechten niet zo aan opleiding. Het zijn praktijkmensen. Trouwens, blanke "ontwikkelingswerkers" staan al helemaal stijf van de peperdure opleidingen die verliezen alleen maar geld in Afrika (dat gelukkig snel bij de Indiers terecht komt, die er de economie mee opjagen). Diploma�s zijn dus duidelijk geen verklaring, en al dat gebedel van negers om schoolgeld ontstaat omdat het universitaire diploma door hen wordt gezien als een elegante vorm van vervroegde pensionering. Geen kapitaal? Dat is net zo goed een kutsmoes. Er beginnen jaarlijks vele Indiers zonder geld en veel daarvan zijn verbazend snel redelijk boven Jan. En kijk eens naar die ontwikkelingswerkers! Die krijgen voortdurend gratis kapitaal en raken dat binnen de kortste keren kwijt. Nee, aan wel of geen kapitaal ligt het niet. Iedereen kan zo beginnen. Er zijn in zo�n pokkestadje als Kisumu zeker honderdvijftig Indische families rijker dan al mijn Nederlandse kennissen bij elkaar, en die rijkdom is verworven door dingen in te kopen en te maken voor de inwoners van hun land waar die inwoners vrijwillig de prijs voor hebben betaald die ervoor gevraagd werd. Het is gemaakt en verkocht door inwoners van hun land die daarvoor een loon hebben ontvangen waarvoor ze bereid waren het werk te doen. En zo is dat. En niet anders.

"Ontwikkelingsgeld" zou je aan de Indiers moeten geven. Maar die komen het niet vragen. Ze hebben het niet nodig. Ze zouden het niet eens begrijpen, die nonsens. Ach, ��n bestedingsronde verder is het toch bij hun.

3. Een gesprek bij de Afrikaanse familie Kafuko

Bij donker ben ik nog bij de familie Kafuko waar zich een schitterend fel gesprek ontwikkeld over werk en business. Een van de jongens wil in het parlement. Ik zeg: dat willen er zoveel, zou het niet beter voor Uganda zijn iets te doen waar een ander te beroerd voor is?
Er zijn te weinig riolen, de waterleiding en de stroom vallen vaak uit, de wegen zitten vol gaten, de mensen hebben van alles niet, waarom wil je in zo�n situatie nou in het parlement gaan zitten lullen? Grote adhesie van de dames, moeder incluis. De heren gaan zich verdedigen: je moet goede diploma�s hebben en dan kun je een verantwoordelijke baan krijgen bij een instelling met reputatie. Maar de dames vinden dat je gewoon iets moet kunnen en dan je eigen klanten zoeken die betalen. De ellende in Uganda begint juist bij werken bij een baas, want die baas die zit geld op te strijken zonder er iets voor te doen. Self employment, dat is het. Ik ontpop mij hier als een propagandist van de burgerlijke maatschappij en stel dat een land ook politiek stabieler wordt als er meer mensen komen met een eigen zaak. Die willen geen politici met allerlei fantasieverhalen, die willen geen overheid die zich de hoeder van het volk waant, die willen gewoon een overheid die een goede conci�rge is voor het huis Uganda, zonder capsones. Niet die operetteachtige vaderlandsliefde, maar wegen repareren, niet geld uit alle ondernemingen persen waarvan je ontdekt dat ze een winstgevende activiteit hebben verzonnen, maar de ondernemers zelf het geld laten houden om opnieuw winstgevende dingen mee te doen. De mensen zelf hun land laten opbouwen in plaats van er speeches over te houden en vervolgens het ervoor bestemde geld zelf in je zak steken. Kijk die Indi�rs roep ik, die kunnen het! Nu krijg ik de jongens over me heen: die Indi�rs isoleren zich. Ze willen geen deel uitmaken van de gemeenschap. Ze verdienen aan ons door duur te verkopen en ons voor een hongerloon te laten werken. Moeder hakt een flinke bres: waarom worden ze niet als voorbeeld genomen? Waarom gaan Ugandezen zelden als Indi�rs te werk? Ugandezen willen toch net zo goed rijk zijn? Van Indiers kun je wat leren! Nu willen de jongens wel even zeggen dat ze helemaal niks tegen Indiers hebben maar�.ze profiteren zonder deel te worden van de samenleving. Ik toon mij eens met de gedachte dat Indi�rs beter zouden moeten beseffen dat het gevaarlijk is als zoveel mensen geen flauw benul hebben van de functie van de Indiers in de samenleving. Dat Ugandezen dat pas hebben begrepen toen er een jaar na het wegsturen van de Indiers door Amin niets meer te krijgen was, alles smerig, grijs en grauw werd, ging stinken en lekken.

Dan komen we te praten over hoe een mens verandert als hij zelf een zaak begint. Dat je dat niet leert bij al die cursussen "Business Administration" waar je aan het eind met een mooi pak en een vierkante pet een diploma van krijgt. Dat leer je door te doen. Dat leert een Indier in de zaak van zijn vader, waar hij eerst een klant helpt, dan mee inkopen gaat doen, dan gaat helpen personeel te begeleiden met productie en verkoop en tenslotte meepraat over eventuele nieuwe plannen en veranderingen. Je kunt als Ugandees met al je diploma�s business administration de buurman van een Indi�r zijn zonder een flauw idee te hebben hoe zo iemand eigenlijk denkt. Hij kan geld verdienen en jij hebt alleen maar een diploma. Dit zijn lastige dingen voor de heren, want hun waardenpatroon en ambities zijn anders uitgekristalliseerd. Moeder en Grace blijken echter zelf al veel beter opgelet te hebben als er Indi�rs in de buurt waren.

Als ik het extreem stel is het mannelijk ideaal in Uganda om na het behalen van enkele prestigieuze diploma�s aangenomen te worden, hetgeen inhoudt: een stoel, een tafel om je krant op te leggen, en een salaris. Liefst ook nog wat collega�s voor de gezelligheid. Het is geen probleem als af en toe een bevel moet worden gegeven of een toespraak moet worden gehouden, maar werken, dat wil je niet en daarom ga je juist studeren, toch?

Vrouwen zijn gericht op het bereiken van praktische doelen, iets doen waar iemand wat aan heeft, die daarvoor betaalt, zodat jij met het geld weer iets kunt doen waar jij wat aan hebt.

Waar dit verbluffende verschil ontstaat is mij nog niet geheel duidelijk, want tot je twaalfde is je geslacht nauwelijks van belang bij de aard van je activiteiten, huishoudelijk en op school, al worden meisjes gauwer van school gehaald bij toename van de huishoudelijke taken.

Hoe dan ook, van zijn vrouwen moet Uganda het grotendeels hebben. Ze zijn ook betrouwbaarder met afspraken. Maken vaders schoolgeldschulden, dan zie je daar in principe niets van terug, vertelde een zuster van de White Fathers die een schooladministratie voert, doen moeders het, dan heb je een hele goede kans dat ze op een goede dag met het geld aangelopen komen. Uit onderzoek blijkt dat landbouwhuishoudens (het modale huishouden in Uganda) het beter doen als door enigerlei oorzaak een vrouw de leiding heeft. Het lijkt in eerste instantie ook een goed idee van Museveni om vrouwen in de politiek te propageren, alleen blijkt dat types uit te lokken die het mannelijk rolmodel volgen, en dat dan juist vanwege hun vrouw-zijn zo mogelijk nog dieper tot in het stadium van de parodie overdrijven dan de mannen zelf al doen. Als je die vette zwartgebrilde met gesperde ogen rondkijkende teringwijven in hun soepjurken op TV ziet ben je al kotsmisselijk voor ze hun arrogante rotbek open hebben getrokken. Eentje had met een presentator van UgandaTV afgesproken en was niet verschenen, waarop de brave, op het vertederende af sympathieke man maar naar huis gegaan. Twee uur te laat verscheen Madame de Minister, constateerde zijn afwezigheid en liet hem op staande voet ontslaan. Dat was de volgende dag omgezet in "suspension", het regent ingezonden brieven, op verzoek van Grace ook een van mij die ik Goddank nog niet in de New Vision heb gezien, en het schijnt dat mevrouw even moet begrijpen dat sinds Amin in Uganda iets veranderd is. Als een vrouw hier "man" wil zijn (een "man" gaat diploma�s halen, en dan zitten lullen en ondergeschikten koeieneren) berg je! Voor wie Mozes Isegawa heeft gelezen: beware of Hangslot.